روش های ترک اعتیاد که خود آسیب می آفرینند

امروزه روش­ های درمانی متعددی برای ترک اعتیاد و قطع مصرف موادِ اعتیادآور وجود دارد. برخی از این روش ها مبتنی بر درمان جسمی و برخی متکی بر درمان ذهنی و برخی متکی بر درمان معنوی و باطنی است. البته اخیرا برخی به راهکار تجمیعی روی آورده ­اند؛ یعنی ترکیبی از سم زدایی، مشاوره، کمک خانواده و اشتغال را همزمان مدنظر قرار می­دهند.

در جای جای جهان، درمان‌های متعددی مرسوم است که به جرات می‌توان گفت همه درمان‌های موجود کمتر از ۲۰ درصد منجر به درمان شده است.

برخی روش های ترک اعتیاد در ایران که شهرت بیشتری دارند، به شکل مختصر از قرار زیر است؛

۱ـ کمپ ترک اعتیاد

یکی از روش‌های مرسوم ترک اعتیاد در ایران، کمپ­ های ترک اعتیاد است. کمپ ها اماکنی است که با مجوز سازمان بهزیستی در قالب پروتکل های معینی فعالیت میکنند. در کمپ معتادان به صورت گروهی تحت درمان قرار گرفته و دوره هایی را بین ۲۲ تا ۲۸ روز (بسته به برنامه کمپ) طی میکنند.[۱] برخی از کمپ ها فقط بیمار تمایلی پذیرش میکنند و برخی دیگر بیمار اجباری پذیرش میکنند. بیمارانی که به شکل تمایلی اقدام به ورود به کمپ میکنند، در قالب کمپ های ماده ۱۵ و پروتکل های این کمپ ها با آن ها برخورد میشود. اما معتادانی ـ غالبا معتادان متجاهر ـ  که به هر دلیل اجبارا مسیر ترک را طی میکنند به کمپ های ماده ۱۶ وارد میشوند.

ورود به کمپ با سم زدایی آغاز میشود که معمولا یک هفته زمان میبرد. آنگاه برنامه های پزشکی و دارویی در طول دوره برای معتادان اجرا میشود. غالب کمپ ها برنامه خاصی برای ایام اقامت معتادها ندارند؛ به همین دلیل معتادان کمپ را زندان میدانند و به سختی دوره درمان را سپری میکنند.

قابل ذکر است که کمپ ها امروزه ترکیبی از تمایلی و اجباری هستند؛ یعنی برخی از مشتریان، دواطلبانه میایند و برخی با اصرار خانواده و گاه با حکم قاضی در کمپ های ماده ۱۵ پذیرش می­شوند. (مدیران کمپ­ ها به مِزاح، نامش را پانزده و نیم نهاده ­اند).

در حال حاضر بیش از ۱۳۰۰ کمپ مجوز دار ماده ۱۵ و ۲۲ مرکز ماده ۱۶ در کشور با مجوز بهزیستی فعاالیت دارند.

یکی از اشکالات کمپ‌ها، فقدان برنامه جامع مشاوره‌ای و مهارتی در حین درمان است. بسیاری از مدیران کمپ ها که خود قبلا مصرف کننده بوده اند، معمولا معلوماتی در حوزه مهارت های زندگی و یا مشاوره با خانواده ها ندارند. در تعدادی از کمپ ها، گزارش­هایی مبنی بر برخورد خشن مانند تنبیه جسمی وجود دارد که نشان از عدم اجرای دقیق پروتکل­ های درمانی در کمپ­ ها دارد.

از دیگر نقائص کمپ ها، فقدان برنامه صیانتی برای بعد از اتمام دوره کمپ می باشد. گاه دیده میشود که معتادان چندین دوره را در کمپ سپری میکنند، بدون آن که در روند قطع مصرفشان تاثیری ـ حتی محدود ـ مشاهده شود.

۲ـ معتادان گمنام(NA)

یکی از راه‌های درمان اعتیاد، معتادان گمنام می‌باشد که از اوائل دهه هشتاد به شکل جدی در ایران رایج شده است. معتادان گمنام(NA)[۲]، یکی از شاخه ­های انجمن­های دوازده قدمی است که در بین معتادان به «انجمن» هم شهرت دارد. انجمن‌های دوازده قدمی شامل گروه‌هایی است که قدم‌های دوازدگانه را برای نجات از اعتیاد لازم می‌دانند. این گروه­های شامل NA، AA، OA، SA و دیگر گروهای همتاست. به تازگی گروه ­های جدیدتری از انجمن­های دوازده قدمی با نامهای نارانان و ناراتین و آلانان و … هم با هدف زیر پوشش گرفتن خانواده­ ها هم فعال شده است.

زادگاه انجمن، ایالات متحده بوده و پایه گذارش فردی است به نام بیل ویلسون که مصرف کننده الکل بوده است. بیل در همان ابتدا با کمک یک کشیش مسیحی به نام پدر اِد با استفاده از آموزه های دین مسیحیت مراحلی را برای درمان اعتیاد در قالب شش مرحله نوشت که بعدها به کمک گروه­ آکسفورد، آن را تا دوازده قدم افزایش داد.

 امروزه مقر اصلی معتادان گمنام در دفتر خدمات جهانی در آمریکا قرار دارد. هیچ گروهی در هیچ کشوری اجازه ندارد متون انجمن را بومی سازی کند و حتی بخشی از آن را متناسب با فرهنگ کشورش تغییر دهد.

جالب آنکه ایران از نظر تعداد جلسات انجمن در دنیا مقام اول را دارد. مدیران na، خروجی انجمن را در آمریکا حدود ۴% و در ایران ۵% اعلام کرده‌اند. معنای این آمار این است که از هر صد نفر که به انجمن وارد می­شوند، ۹۵ نفر دوباره لغزش کرده و به چرخه اعتیاد بر می­گردند.

قابل ذکر است انجمن NA از جریان‌هایی است که فعالیتش در بسیاری از کشورها با محدودیت همراه بوده است. بسیاری از کشورها به این دلیل که انجمن را یک فرقه معنوی و نمایندۀ تفکر آمریکایی می‌دانند اجازه دایر شدن انجمن را نمی‌دهند. مثلاً در چین که تعداد معتادانش بیش از کل جمعیت ایران است، تعداد جلساتش کمتر از دو درصد جلسات در ایران است. همین‌طور اسرائیل به دلیل حاکمیت تفکر مسیحیت بر اصول و قدم‌های انجمن، اجازه فعالیت رسمی به na نداده است.

برخی از کشورها نیز به دلیل عدم شفافیت مالی انجمن و پاسخگو نبودن به نهادهای نظارتی نسبت به شکل‌گیری انجمن روی خوش نشان نداده‌اند.

 ترک در انجمن­ های دوازده قدمی اینگونه است که قدم های دوازده گانه و سنت های دوازده گانه به عنوان پایه اصلی ترک اعتیاد پیشنهاد میشود. در انجمن فقط معتادانی پذیرش میشوند که خودشان بخواهند ترک کنند. به اصطلاح فقط کسانی که تمایل به قطع مصرف دارند، احتمال درمانشان ـ نه ترک قطعی ـ وجود دارد. به همین جهت کسانی که قصد ترک ندارند، اساسا ورود به جلسات انجمن برایشان بی معناست.

هر معتاد ابتدا و قبل از شروع قدم ها، تحت نظر یک راهنما جلساتی را باید بگذراند که معمولا حداقل ۹۰ جلسه باید پر شود و گاه هم فرد معتاد، چند تا نود جلسه طی میکند تا صلاحیت ورود به قدم ها را پیدا کند.

آنگاه قدم های دوازده گانه شروع میشود. قدم اول با اعتراف به عجز آغاز میشود، همین طور تا قدم دوازدهم که به دعا و مراقبه ختم میشود. به همین منوال یک معتاد باید به سنت های دوازده گانه ان.ای پایبند باشد. سنت­های دوازده­گانه شامل مواردی است که انجمن را به یک تشکیلات نیمه­پنهان تبدیل کرده است.

با این همه، انجمن هیچ تضمینی نمیدهد که هر کس جلسه بیاید موفق به ترک میشود. حتی غالب افرادی که جلسه می آیند، بعد از مدتی لغزش کرده و دوباره مصرف را از سر میگیرند. در مجموع میتوان گفت که ۹۵ درصد افراد در جلسات انجمن همین سرنوشت را دارند. (در بالا گفته شد که خروجی انجمن حدود ۵ درصد ذکر شده است)

معتادان گمنام همچنان که طرفدارانی دارد، مخالفانی نیز دارد که نگاه بدبینانه به این انجمن داشته و آن را ناکارآمد میدانند. در آمریکا برخی از پژوهشگران معروف اعتیاد معتقدند کسانی که جلسات انجمن نمیروند، شانس نجاتشان از کسانی که جلسه میروند، بیشتر است و اساسا یکی از علل لغزش، خود جلسات و محتواهایی است که در معتادان گمنام به یک معتاد اموزش داده میشود.

یکی از ایرادهای مخالفان به انجمن، تغییرِ اعتیاد از مواد به جلسه است؛ یعنی معتادان از مواد مخدر رها شده، اما گرفتارِ جلسه میشوند. معنای این ایراد آن است که انجمن کاری می­کند معتاد همیشه وابسته به انجمن باقی بماند و نتواند یک زندگی مستقل از انجمن را تجربه کند. انجمن اصرار دارد که حتی معتادانی که بیست سال است پاک شده­اند، در جلسات خود را «معتاد» معرفی کنند. باقی ماندنِ این هویت قدیمی، مانع میشود که پای فرد از انجمن قطع شود.

ایرادِ دیگر مخالفان، وابستگی تشکیلاتی انجمن به کشوری بیگانه است؛ به گونه ای که گروهها با چند واسطه (ناحیه و منطقه و دفتر ایران و دفتر منطقه ای) به مرکز خدمات جهانی در آمریکا وابسته بوده و هیچ کشوری اجازه کوچک ترین تغییر در قدمها و سنت ها را ندارند؛ این در حالی است که قدم­ها همگی ساخته و پرداخته­ی معتادی مثل خودشان بوده است و این میزان اصرار و جمود بر قدمهایی که هفتاد سال پیش نوشته شده­اند، هم با آزاد اندیشی و هم با آزاد منشی ناسازگار است. بخصوص که توجه کنیم بسیاری از سنت­های انجمن با اعتیاد ارتباط وثیق ندارد، بلکه به فعالیتِ تشکیلاتی و اهدافِ سازمانیِ انجمن مربوط میشود.

اشکال دیگر مخالفان، عدم شفافیت مالی است یعنی پولهایی که بعنوان سبد سنت هفت از معتادان جمع میشود، در بسیاری از گروهها معلوم نیست دقیقا به کجا میرود. البته روشن است که بخش اندکی از آن صرف چای و بخشی از آن به مرکز خدمات جهانی در آمریکا پرداخت میشود.

از جمله ایرادتی که معتادان مسلمان به سنت­های انجمن دارند این است که انجمن ادعای معنویت دارد، اما با دین میانه خوبی ندارد و اصرار دارد که معنویتِ بدون دین را به معتادان آموزش دهد. شعار «مشارکت مذهبی، ممنوع» که در جلسات به عنوان یک خط قرمز مطرح می­شود باعث شده که معتادان مسلمان احساس کنند نمیتوانند بین سنت­های انجمن و دین اسلام جمع کنند.

قابل ذکر است اخیرا کتبی مبنی بر عدم پایبندی بیل ویلسون به سنت­های انجمن و همین طور لغزش­های متعدد وی ـ حتی در پایان عمر ـ به زبان لاتین منتشر شده که اصرارِ انجمن مبنی بر عدم تغییر سنت­ها و قدم­ها را بیشتر مورد تردید قرار می­دهد.

۳ـ متادون درمانی (MMT )

 ام ام تی[۳] یا متادون درمانی یکی از انواع دارو درمانی و با رویکرد پزشکی به مساله اعتیاد است. شایع ترین روش ترک مبتنی بر دارو، روش درمان با متادون است. پزشکانِ این حوزه ادعا میکنند کسانی که این دارو را طبق برنامه مصرف کنند طی دو سال موفق به ترک کامل میشوند. متادون غالبا برای ترک مواد سنتی تجویز میشود. در ایران قریب به ده هزار مرکز درمان با متادون وجود دارد.

 دارو درمانی به دو نوع آگونیست[۴]و آنتاگونیست[۵] تقسیم می­شود؛ آگونیست، داروهای هم اثر یا شبه ماده هستند و در مقابل آنتاگوئیست­ها پادزهر یا مانع اثر محسوب می­شوند. متادون، یک داروی آگوئیست است و برای آنتاگوئیست می­توان از نالترکسون نام برد که اثر ضد مرفینی دارد و برای درمان اثر تریاک و مشتقات آن به کار می­رود و یک دارو جهت جلوگیری از  مسمومیت و اوردوز[۶] کاربرد دارد.[۷]

درمان با متادون، مخالفان فراوانی دارد؛ چرا که این درمان را نوعی وابستگی ـ البته با دوز کمتر ـ می‌دانند؛ یعنی تعدادی قابل توجهی از معتادان به مرور که از مواد مخدر فاصله میگیرند، به خودِ دارو معتاد میشوند. علت این است که متادون چون خودش اعتیاد آور است، باید به تدریج کم شود، اما برخی معتادان این ماده را بعنوان جایگزین مواد مخدر مصرف میکنند و حتی ممکن است مصرفشان به تدریج افزایش یابد. برخی از منتقدان هم این مدل درمانی را سرکیسه کردن معتادان از طرف پزشکان میدانند و معتقدند که این روش درمانی فقط برای شرکت­های تولیدِ متادون و فروشندگان و تجویز کنندگانش فایده داشته است. با این همه برخی از معتادان توانسته اند با همین روش به تدریج ترک کنند و یا از شدت اعتیاد خود بکاهند.

۴ـ سم‌زدایی سریع (UROD)

از جمله درمان‌های مرسوم دیگر، که مبتنی بر درمان جسمی و فیزیکی است، روش درمان سم‌زدایی سریع یا همان یو.آر.او.دی است. در این روش ادعا می­شود که بعد از آزمایشات پزشکی لازم، با تزریق مواد ضد مخدر به بیمار، موادی که به مغز چسبیده جدا شده و سم زدایی دائمی صورت می پذیرد. روش سم زدایی سریع، همان روش تصفیه خون است که ضمن بیهوشی بیمار اتفاق می افتد.[۸] در این روش ادعا شده که بیمار بعد از پاک شدن ذهن، حداقل به مدت سه ماه داروهای خاصی را مصرف کرده و بعد از اتمام دارو قطع مصرف رخ میدهد.

نقص اصلی این روش به عدم ریشه‌کنی وسوسه برمی‌گردد. چرا که آنچه باعث اعتیاد در یک معتاد می‌شود همان وسوسه فکری و ذهنی است که با تصفیه خودن براحتی از بین نمی‌رود و بعلاوه بساط فروش مواد مخدر و حضور رفیقانِ ایام مصرف هم چنان پابرجاست که این عوامل، وسوسه را تشدید کرده و احتمال لغزش را دو چندان می­کند.

بنابراین بی توجهی این روش نسبت به صیانت های اجتماعی و روحی بعد از تصفیه خون، یکی از اشکالات مهم این روش درمانی است.

۵ـ کنگره ۶۰

کنگره ۶۰ یکی دیگر از روش های ترک گروهی است که قریب به دو دهه است در ایران فعالیت دارد.[۹] در این روش گفته میشود که اساسا واژه ترک معنا ندارد و بیمار که مسافر نام دارد، زیر نظر یک فرد متخصص که همسفر نامیده میشود، قادر است اعتیاد را کنار بگذارد و به زندگی عادی خود برگردد.

زمان درمان کنگره شصت حدود یکسال بوده که در قالب پله های ۲۱ روزه انجام می شود. در این مدت، به تدریج مصرف مواد کاهش می یابد (در مقطعی هم شربت اعتیاد تجویز میشود) تا در نهایت به صفر برسد. در کنگره شصت اعتیاد نه جرم و نه بیماری، بلکه نوعی اختلال قلمداد میشود. به همین دلیل استفاده از راه کارهای روان شناختی در کنار درمان، لازم شمرده می­شود. در این روش، مسافران وادی های چهارده گانه را اموزش می­بینند و به کمک راهنما سعی در تغییر جهان بینی و نگرش های خود دارند.

 کتاب “عبور از منطقه ۶۰ درجه زیر صفر” مشتمل بر راهکارهای عملی و کاربردی مبتنی بر روش کنگره ۶۰ است. برخی از منتقدان نسبت به ذوقی بودن وادی­ها و غیر واقعی بودن معنویت در این روش، ایجاد تردید کرده اند.

۶ـ ترک یابویی

ترک یابویی یا همان سقوط آزاد روشی است که معتاد بدون مراجعه به کمپ ها و مراکز توان بخشی و مشاوره ای، به صورت دفعی و ناگهانی اقدام به قطع مصرف میکند. تا حدود بیست سالِ پیش بیشتر معتادان با همین روش با اعتیاد خداحافظی میکردند. الان هم کم نیستند کسانی که به روش یابویی ترک میکنند، اما تعدادِ آنها نسبت به کسانی که با روشهای دیگر پاک شده ­اند، کمتر است. برای برخی از مواد و بسته به میزان اعتیاد، ترک یابویی گاهی نه تنها موفقیت آمیز نبوده، بلکه عوارض جدی گوارشی و جسمی را بدنبال داشته است.

ترک یابویی اگر به صورت آنی و ناگهانی و بدون مقدمه چینی رخ دهد، احتمال بازگشت در آن بالاست. بخصوص در موادی مثل کراک و هروئین احتمال بازگشت با این روش بسیار بالاست.

 گاهی برخی معتادان، ترک یابویی را به صورت خوددرمانی در منزل پیاده کرده و بعد از کم کردن مصرف به تدریج ارتباطشان را با مواده قطع میکنند و ترک یابویی را با عوارض کمتری طی می کنند.

این مدل ترک تنها با اراده ای پولادین و مراقبت اطرافیان و سپس کم کردن رابطه با ساقیان و دوستانِ ناباب، شدنی است.

نویسنده

حمزه شریفی­ دوست

[۱] . دقت شود که پروتکلها زمان بیشتری را لازم میدانند؛ اما آنچه درعمل اتفاق می­افتد همان است که در اینجا آورده­ایم.

[۲] . «NArcotics Anonymous»

[۳] . Methadone maintenance treatment

[۴] – Agonist

[۵] – Antagonist

[۶] – اوردوز بمعنای مسمومیت شدید بدلیل مصرف بیش از حد مواد مخدر است که گاهی منجر به مرگ افراد میگردد.

[۷] . این پاراگراف برگفته از نوشته دوستان محقق، آقایان احسان رنجبر و علی سیف اللهی است که در قالب یک جزوه مستقل به چاپ رسیده است.

[۸] . قابل ذکر است که در روش سریع، بیهوشی لازم نیست، اما روش فوق سریع با بیهوشی اتفاق می افتد.

[۹] . پایه گذار این روش آقای حسین دژاکام است.